فرش شاه عباسی ؛ نقشی از هنر کاشان

نقشه ی شاه عباسی یکی از طرح ها و سبک های رایج بافته شده در مناطق مختلف ایران به ویژه منطقه ی اصفهان است. بسیاری از اساتید و کارشناسان آغاز بافت فرش شاه عباسی را به دوره صفوی رسانیده و منسوب به اصفهان دانسته اند.

برخی از محققین براین باورند که این فرش در دوران پادشاهی شاه عباس صفوی و در کارگاه‌های سلطنتی این پادشاه بر روی دارها پیاده گردیده است و عده ای نیز نام گذاری این نقشه را بر گرفته از همان دوره و حکومت شاه عباس می‌دانند.

در نگاه کلی فرشهای عهد صفویه به دو گروه زمانی تقسیم می گردند:

الف: آن دسته از قالی هایی که در زمان پادشاهی شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی بافته شده و به شاه طهماسبی معروف است که خود مکتبی به همین نام دارد.

ب: قالی های بافته شده در دوران شاه عباس که به مکتب شاه عباسی شهرت دارند که در این دوره با بهره گیری از بافندگان و طراحان نامی و همچنین بر پایی کارگاه های مختلف در اصفهان تحولات جدیدی وارد عرصه فرش گردیده است. این دگرگونی همان استفاده از طرح های اسلیمی ختائی و گل های رایج در نقشه های فرش این دوره است که در این باره می‌توان به نقشه ی شاه عباسی نیز اشاره نمود.

طرحهای فرش شاه عباسی

طرح و نقشه ی فرش شاه عباسی یکی از متداول ترین طرح ها و نقوش فرش ایرانی است. بالاخص نقشی رایج در بافته های دوران صفوی که ریشه در تاریخ فرهنگ و هنر ایرانی داشته است.

گل شاه عباسی عنصر اصلی و گل معروف نقشه ی شاه عباسی است که پیدایش و شکل گیری آن مربوط به دوره های قبل از دوران صفوی بوده و با عنوان نیلوفر آبی ،لوتوس نامیده شده است طرحهای اولیه ی این گل را می توان برروی ظروف دوره های قبل از اسلام (ساسانی)مشاهده نمود.طرح این گل بر گرفته از نیلوفر آبی گل کار شده درنقش ماهی درهم/ هراتی است که ریشه در آئین میترائیسم دارد.

گلهای فرش شاه عباسی در این طرح معمولآ شاخ وبرگ و غنچه و بوته در سراسر فرش پراکنده اند و بدین گونه طرحی سراسری مرکب از نقوش و اشکال کلاسیک دوران شاه عباسی به وجود می آورند .اگر چه این نقش دراغلب نقاط ایران بافته می شود اما در فرشهای اصفهان، کاشان، مشهد و تبریز طراحی می گردد. می توان طرح شاه عباسی را کامل شده طرح اسلیمی دانست که گلهای تجربه بافته اسلیمی ها را زینت می بخشد.

در رابطه با قالی های بافته شده در اصفهان با طرح های فرش شاه عباسی به این نکته اشاره کرده اند که :

«بیشتر قالی های طراحی و بافته شده در اصفهان دارای بن نگارهای شاه عباسی است که ترنجی در میان ولچک ها درکنار دارد. اصولا نقشی از فرش ایران در جهان به نام «نقش اصفهان» معروف شده است. این نقش دارای گل های افشان وشاه عباسی با شاخ و برگها و اسلیمی های بسیار جالب و موزون در زمینه ای با رنگهای زنده و متنوع طراحی می گردد.»

باغ های پر گل وگیاه، خطوط اسلیمی ساده یا دهان اژدری، که گل ها با شاخ وبرگ های خزنده بهم پیوسته اند، حاشیه پهن با نوارهای طرفین باریک، گل های شاه عباسی و پراکنده در سراسر متن از اختصاصات فرش اصفهان است.

اساس کلیه طرح های فرش شاه عباسی برمبنای کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است. دراین طرح ها گل های شاه عباسی به همراه بندهای ختایی وگاه تلفیق آنها با اسلیمی ها ، انواع مختلفی از نقوش فرش را ارائه می دهند.انواع طرحهای این گروه عبارتند از لچک و ترنج شاه عباسی، افشان شاه عباسی، شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسی جانوری و….

نقش های شاه عباسی

از دیدگاه جواد یساولی در کتاب شناخت قالی ایران:

نقشه ی شاه عباسی : به سلسله ی طرح هایی اطلاق می شود که بیشتر عوامل یادگیری آنها را نگاره ها ونقشهای مرسوم در دوره ی صفویه وسلطنت شاه عباس تشکیل می دهد. این عناصر و نقشها عبارتند از گلهای چند پر ساده ومرکب ، معروف به شاه عباسی وخطوط کمانی پیچان ، اسلیمی ها ونگاره هایی به شکل ابرهای چینی که برای تزیین متن بکار می روند. طرحهای شاه عباسی به انواع افشان ، لچک ترنج (ترنج دار) درختی، جانوری، شیخ صفی، طره دار سلسله ای ، شاه عباسی تصرفی، ترنجی طره دار، بوته دار، لچک ترنج کف ساده قابل تقسیم است.

گل شاه عباسی را با نام گل لاله عباسی نامیده واینگونه توصیف کرده اند :

« گل لاله عباسی در حقیقت همان گل نرگسی است که از تکرار دو دایره ودو برگ به وجود می آید و در بخش مقدماتی گل های مادر طریق ترسیمشان مطرح شد و هم اکنون با نظامی جدید واضافاتی چند، به معرفی گل کاملی از ختایی، یعنی لاله عباسی پرداخته می شود. البته در میان گل نرگسی تا لاله عباسی حد واسطی از گلهای پروانه ای نیز وجود دارند.

این گل همچون گل برگ چناری با برگ ها و تزئینات دایره ای متعدد در اطراف دایره ای بزرگ ایجاد شده اند که تعداد برگ های آن در بین شش و هشت بوده است. خود نمایی شش و هشت را در بین آثارشاخص بیشتر شاهدیم . گل لاله عباسی به دلیل دارا بودن تمامی خصایص گلها وقابلیت پذیرش هر نوع تحولی، منعطف ترین گل در بین گلهای حنایی است. این گل به همین جهت از نظر شکل ظاهری نیز زیباتر از همه ی گلها جلوه می کند.

دایره ی قلب مانندی که در میانه گل، با شکلی مدور و پیچش درونی که در تضادی زیبا با برگهای نوک تیز در حاشیه قرار گرفته زیبایی خاصی را که حاصل این تضاد است به دست می دهد. از سویی شکل کلی این گل غالبا به شکل لاله است. به این ترتیب که بخش پایینی آن، پهن تر وقسمت بالا کشیده تر است. گرچه برخی از انحنای این گل را به صورت دایره ای کامل نیز طراحی می کنند اما هیات لاله شکل گل لاله عباسی زیباتر و کاملتر می نماید.

تغییر شکل لاله عباسی از دایره که شکلی مجرد است به شکل لاله، حرکتی را از بالا به پایین ایجاد می کند که خود سبب نوعی تعالی شکل می شود. غالبا برای تزیین بیشتر وهماهنگی برگهای اطراف با شکل مدور قلب مانند میانی ، اشکالی به شکل قلب ویا دایره های تزیینی قرار می دهند . این اشکال نیز همچون برگها تابع قانون تکثیر از کوچک به بزرگ از قسمت پایین به بالا است .

برگهای اطراف قلب لاله عباسی، از محور پایین که اغلب به صورت یک دایره کوچک و یا گلی چهار پر است آغاز می شود. در قسمت پایین، برگها کوچک تر و هرچه به بالا صعود می کنند، بزرگتر می شوند. طریق قرار گرفتن برگها در اطراف قلب میانی، معمولا به چهار شکل عمده ترسیم می شوند، یا اینکه برگها از بالا به پایین روی هم قرار گرفته به طوری که احساس می شود بخشی از برگهای پایینی در زیر برگهای بالاتر رفته اند.