قالی شیخ صفی ؛ نمونه ای از شاهکار هنر ایرانی

قالی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی که درکتابهای ایرانی و خارجی با نام قالی مسجد اردبیل از آن یاد شده و آن را با نام قالی شیخ صفی میشناسیم ،  در جهان با نام “فرش اردبیل” شهرت یافته . این فرش زیبا قصه درازی از آغاز تا رسیدن به سالن “جمیل”  موزه ویکتوریا و آلبرت لندن دارد.

قالی اردبیل ؛ نمونه ای از شاهکار هنر ایرانی

شاید معروف ترین قالی جهان، فرش اردبیل باشد که در موزه ویکتوریا و آلبرت در شهر لندن نگهداری می شود. این قالی از این جهت مشهور است که از روی آن نسخه برداری های بسیار متعددی انجام شده، به طوی که امروز در بسیاری از منازل، فرشهایی با طرح فرش اردبیل دیده می شود.

این قالی اردبیل در ابتدای بافته شدنش به دستان هنرمند استاد مقصود کاشانی جفتی هم داشته که کاملا همسان و هم شکل آن بوده و این دو طی یک روند 16 ساله بافته شده بودند. استاد مقصود کاشانی در طراحی و نقشبندی این فرش‌ها نهایت خلاقیت و بدعت را به‌کار زده بود و درنهایت به شاهکاری رسیده بود که در همان زمان هم چشم‌ها را خیره می‌کرد و تحسین هر بیننده را برمی‌انگیخت. البته هنرمندی استاد مقصود کاشانی توسط موزه ویکتوریا تایید نشده اما طبق شواهد تاریخی ایرانی بافت این فرش به این استاد گرانقدر نسبت داده می‌شود.

طول این جفت قالی‌ها 11متر و 52 سانتی‌متر و عرض آنها 5 و 34 سانتی‌متر بوده و استاد مقصود کاشانی در ساخت هرکدام 33 میلیون گره فارسی زده بود. روی این فرش‌ها بیت “جز آستان توام در جهان پناهی نیست. سر مرا بجز این در، حواله گاهی نیست” نقش بسته و استاد مقصود کاشانی امضای خود را هم با ذکر “بنده” پای این اثر بی‌نظیر خود گذاشته بود. و البته آنچه مهمتر از همه بوده، درج سال اتمام این کار به “سنه 946 قمری” است که حوالی سال 918 شمسی و دهه چهارم قرن 16 میلادی را نشان می‌دهد.

این قالی‌ها احتمالا به‌دستور شاه تهماسب اول بافته شدند و به‌محض اتمام کارشان در سال سیزدهم زمامداری او در کف تالار قندیل‌خانه حرم شیخ صفی‌الدین اردبیلی گسترده شدند.در گذر زمانه چیزی از ارزش و مقدار این شاهکارهای ابریشمی کم نشد و دوجهانگرد انگلیسی هم که در سال 1843 از مقبره شیخ صفی‌الدین دیدن کرده بودند، در خاطراتشان با شگفتی و خیرگی از زیبایی جادویی این دو فرش می‌نویسند.

قالی شیخ صفی در راه دور و دراز

حدودا از همین سال‌هاست که سفر طولانی و قصه پر فراز و نشیب این دو قالی استثنایی آغاز می‌شود. در حدود سی سال پس از این خاطره و مدرک مکتوب، زلزله شدیدی بخشی از طاق را روی قالی‌ها ریخته و به آنها آسیب می‌زند. متولیان حرم در جستجوی راهی برای فراهم کردن هزینه‌های بازسازی، به‌دامان شرکت انگلیسی “زیگلر و شرکا” می‌افتند که در آن زمان دستی در کار تجارت قالی داشت و مرکز آن در منچستر بود. زیگلر قالی ‌ها را به 80 تومان خرید و در اندک زمانی از ایران خارج کرد و در این سو متولیان مقبره هم با اقدام برای بازسازی و پوشاندن طاق قندیل‌خانه، نقش قدیمی آن را هم از بین بردند.

“زیگلر و شرکا” قالی ‌ها را به‌ سرعت به انگلستان منتقل کرد و آن رابه‌دست مرمت‌گران صبوری سپرد که در روندی آرام و مطمئن، هردوی فرش‌ها را بازسازی و بازیابی کردند.

صد البته در این میانه مشکلی بروز کرد: از کارگاه مرمت دو قالی بیرون آمد که دیگر جفت و همسان نبودند. از حاشیه یکی برای مرمت دیگری استفاده شده بود و نتیجه این فرآیند، تولد دوباره یک فرش کامل و یک قالی بدون حاشیه بود. والبته که این قالی ‌ها با همین شرایط هم خواهان فراوان داشتند و چندین دست چرخیدند تا اینکه شرکت “وینسنت رابینسون و شرکا” در سال 1892 فرش بزرگتر را به حراج گذاشت.

ویلیام موریس کارشناس و نویسنده معروف (که در ایران هم آثار ادبی‌اش شناخته شده است) در این زمان قالی را دید و آن را “شگفت آور و بی‌نظیر” توصیف کرد و مسئولان موزه ویکتوریا و آلبرت را به خریدش واداشت.

منابع مالی جمع‌آوری شد و موزه ویکتوریا و آلبرت پس از کشاکش فراوان، بالاخره در سال 1893 قالی بزرگتر را به ارزش 2000 پوند استرلینگ خرید و آن را به دیوارهای گالری‌های خود آویخت. نقش‌های حیرت‌انگیز و بی‌مانند این قالی از همان زمان الهام بخش بسیاری از هنرمندان اروپایی بوده و رد پای کپی‌های این قالی تا اتاق کار هیتلر هم رسیده بود.

اما سرنوشت قالی کوچک تا سال‌ها نامعلوم باقی ماند تا اینکه در سال 1953 بالاخره این قالی دوم هم سر از دهلیزهای یک خانواده مجموعه‌دار ناشناس درآورد که آن را به موزه لوس آنجلس کانتی اهدا کردند.

موزه ویکتوریا و آلبرت در سال‌های انتهایی قرن گذشته قالی شیخ صفی را از دیوار پایین آورد و در سال 2006 یک حفاظ و قاب ویژه برای آن ساخته شد، تا ضمن حفظ از آسیب‌های احتمالی، امکان بازبینی مفید و صحیح آن وجود داشته باشد.

نمونه نسخه برداری شده از قالی شیخ صفی اردبیل در منزل نخست وزیر انگلیس وجود دارد و آدولف هیتلر نیز نمونه ای از آن را در دفتر کار خود در برلین داشت.

قالی شیخ صفی اردبیل دارای تقارن مرکزی بوده و دقت به کار رفته در بافت آن، را در زمره ی یکی از بی نظیرترین آثار هنری در آورده است.این اثر منحصر به فرد دارای حدود ۵۰ گره در هر سانتی متر مربع است و در زمره قالی هایی است، که به نام ترنجی خوانده می شوند. در هر طرف قسمت میانی قالی شیخ صفی اردبیل یک چراغ بافته شده، که یک چراغ کوچک تر از دیگری است.

از آنجا که بافنده قالی شیخ صفی اردبیل در نظر داشته، که فرش اردبیل در صحن یک آرامگاه استفاده شود، به همین جهت چراغی را که در طرفی که عموم مردم در آن می نشسته اند کوچکتر بافته است و کسی که بر روی این قالی نشسته است، ابعاد دو چراغ را هماهنگ می بیند. قالی اردبیل دارای ابعاد ۵٫۳۴*۱۱٫۵۲ متر مربع بوده و از ریز بافت ترین فرشهای به جا مانده از دوره ی صفوی به شمار می روند.