فرش پولونز یکی از نمونه‌های فرش‌های نفیس و باستانی ایرانی است که کفپوش مجلل ترین کاخ های اروپایی بوده و هنوز هم بعد از گذشت سالیان بسیاری از بافت آن از نفیس ترین اجناس به جا مانده از گذشته در تاریخ اروپاست. ویژگی‌هایی همچون به کار بردن پنبه و ابریشم، وجود گره‌هایی از طلا و نقره و استفاده از رنگ‌های شفاف و روشنی مانند صورتی، سبز و زرد، این قالی زربافت را به یکی از منحصربفردترین فرش‌های موجود در جهان تبدیل کرده است.
پولونز، یکی از فرش‌هایی که انواع مختلفی از آن در موزه‌های مشهور جهانی نگهداری می‌شود، که در ادامه، به معرفی آن خواهیم پرداخت.
فرش پولونز ، هنر شاه عباسی
در سیر تاریخ، در دوره شاه عباس اول است که فرش ایران، به مانند ابریشم ایران، به عنوان کالای تجاری برای بازارهای داخلی وخارجی مطرح می‌شود؛ از این رو ست که شاید بتوان روزگار صفویان را دوران اوج و دوران زرین فرش ایران دانست.
این سری از فرش های ابریشمین که با نام پولونز شناخته میشوند توسط لهستانیان در اروپا شناسانده شد، و از سوی ناآگاهان غربی این قالی‌ها را بافته و تولید لهستان دانسته شد که از این رو به عنوان قالی لهستانی یا پولونز نامدار گشت. از دلایل این نامگذاری شاید، نمایش یک تخته از این گونه فرش در میان مجموعه پرنس چارتوریسکی (Czartoryski) لهستانی در سال ۱۸۷۸ میلادی در نمایشگاه بین المللی پاریس باشد. در برابر گروهی دیگر این قالی‌ها را نه بافت ایران، که بافت کارگاه‌هایی که توسط مزارسکی، بازرگان لهستانی ارمنی تبار، در اسلواکی امروز که در آن زمان بخشی از قلمروی پادشاهی لهستان بود، می‌دانند.
این موضوع، گمانه‌هایی را در مورد تعلق این فرش به کشور لهستان پدید آورد. اما بررسی‌های بعدی و وجود پرزهای ابریشمی و نقش‌های برجسته آن ثابت کرد که بافت این فرش در زمان شاه عباس صفوی و در اواخر قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم در سرزمین پارس آغاز شده است. با این حال، این نام همچنان بر روی این فرش باقی ماند و هنوز هم دویست گونه از آن به اسم پولونز شناخته میشوند.
واقعیت امر این است که این فرش‌ها که با عنوان” محصولات کارخانه‌های درباری” نیز معروفند، در ایران بافته و با تعداد بالا صادر شدند. برخی از آنها به دستور شاه ایران و از سوی سفرای ایرانی به فرمانروایان اروپایی اهدا و تعدادی نیز به سفارش اروپاییان بافته شدند.
شاه عباس با ایجاد کارگاههای قالیبافی در اصفهان و کاشان و دیگر نقاط، قالیبافی را به سطح اول هنر ملی ارتقاء داد. در همین عصر است که نقش‌های قالی نیز دگرگونی شدند و نقش‌های گل و گیاه بیش از پیش بکار گرفته شدکه این خود نشانی از دگردیسی هنر فرش‌بافی در تاریخ ایران است.
نوشته‌های قرن ۱۷ و۱۸ میلادی عنوان می‌کنند که کاشان کانون بافت قالی درباری بوده و توسط شاه عباس کبیر بنا نهاگذاشته شده است. همچنین قالی‌های ابریشمین نقره بافت و زرباف، که با نام قالی شاه عباسی معروف است، به این محل نسبت داده می‌شود. “دن گارسیا د سیلوا فیگوئروا” ، سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول، در مورد قالی‌های کاشان چنین می‌نویسد:
قالی‌هایی که در شهر کاشان و ده‌های اطراف آن بافته میشوند و همچنین قالی‌های اصفهان بهترین نوع این کالا در سراسر مشرق زمین است.
لهستانی ها یک سال پس از کوچ ارمنیان به ایران، در سال ۱۶۰۵میلادی، بازرگانی از ارمنیان لهستان به نام “صفر موراتوویچ” ، که تنها از دو نسل پیش‌تر تابعیت لهستان را کسب کرده بود، از سوی پادشاه لهستان، سیگموند سوم، به منظور تحکیم روابط بازرگانی میان دو کشور، بخصوص در زمینه تجارت ابریشم، به ایران اعزام گردید.
سیگموند از خاندان سلطنتی سوئد بود و در سال ۱۵۸۷ میلادی به پادشاهی لهستان رسید.او پسر ژان سوم پادشاه سوئد است. بعد از مرگ پدرش در سال ۱۵۹۲ میلادی به پادشاهی سوئد نیز منسوب گشت. اما سوئدیان او را که کاتولیک بود، به پادشاهی نپذیرفتند و او در سال ۱۵۹۸ میلادی مجبور به ترک سوئد گشت. در سال ۱۶۱۰ میلادی او تزار روسیه، وایسلیچ ایوانودی کودیکسی را شکست داد و پسر وی ولادیسلاس را بر تخت تزاری روسیه نشاند. سیگموند در سال ۱۶۱۳ میلادی درگذشت.
در میان اسناد و نوشته‌های مربوط به پیشینه روابط میان دو کشور ایران ولهستان، سخنان ناهمگون درباره سفر مرادوویچ به چشم می‌خورد. گروهی بر این باورند که وی در سال ۱۶۰۱ میلادی به سفارت ایران نایل آمد. گروهی دیگر این تاریخ را سال بعد یعنی سال ۱۶۰۲ میلادی دانسته‌اند. در برابر اما در منابع اسلامی-ایرانی این تاریخ را همه ۱۰۱۰ هجری قمری آورده‌اند. اما هر چه باشد، آنچه مسلم است این است که سفر وی در دوران پادشاهی عباس اول صفوی روی داده است. ولی آیا سفر مرادویچ به اصفهان پیش‌تر از ورود ارمنیان به جلفا بوده است؟!
بنا بر مستندات، حدود ۳۰۰ نوع از این فرش در دوره صفویان و به ویژه شاه عباس بافته شده است که هم اکنون تعدادی از آنها در موزه‌های ” رزیدنس (Residence)” مونیخ و موزه ” قلعه روزنبرگ (Rosenborg)” کپنهاک نگهداری میشوند. به علاوه، شاه عباس چهار تخته از این فرش را به مرقد امام علی (ع) ،واقع در نجف عراق، اهدا کرده است که از آن میان، یک تخته در موزه فرش ایرانی نجف موجود است.
پولونز ، آمیزه ای از هنر ایرانی
فرش پولونز از طرح‌های قدیمی فرش‌های ایرانی الگو برداری می‌کند اما پرزهای ابریشمی آن که با طرح‌های برجسته طلا و نقره مشخص می‌شود به همراه رنگ‌های زنده به کار رفته در آن، تفاوت این فرش با انواع قدیمی‌تر را تأیید می‌کند. تداخل رنگ- های نارنجی، سبز، قرمز، زرد و قهوه‌ای بر روی یک زمینه برجسته طلایی و نقره‌ای، فضای جذابی را در الگوی فرش ایجاد می‌نماید. همچنین، وجود گل‌هایی که با ساقه‌های پربرگ آراسته شده‌اند و نقش‌هایی از درختان نخل، زیبایی آن را دوچندان کرده‌اند. غنا و ظرافت فرش‌های پولونز حاکی از ثروت سرشار دربار ایران و علاقه اروپاییان به سبک باروک (Baroque) یا تزئینات پیچیده و خطوط منحنی می‌باشد.
در ادامه میتوانید نمونه هایی از فرش های پولونز ایرانی که مربوط به تاریخ لهستان هستند و در موزه متروپولیتن امریکا نگهداری میشوند را مشاهده کنید:
همچنین بخوانید:
