قسمت سوم : ایران ، مهد فرش بافی جهان
حال که دانستیم که اولین فرش چگونه یافته شد و نظرات موافق و مخالف بازگشت عقبه آن به ایران زمین را بررسی کردیم ، با توجه به قدیمی ترین شواهد و جدیدترین نظریات علمی در دسترس به ترتیب زمانی ، می‌توانیم به بررسی تاریخی فرش ایران بپردازیم.
فرش ، هنری قدیمی تر از حد تصور
با این وجود اینکه درست است که یک تخته فرش و یک روانداز اسب در منطقه پازیریک بدست آمد و تاریخ‌نگاران آغاز آن را حدود سده پنجم قبل از میلاد می دانند ولی آراء و عقاید فرش شناسان و پژوهشگران بطور پراکنده بر آن است که قدمت فرش‌بافی به تمدن های پیش تر ایران می رسد ادله این تفکر با توجه به زیبایی بافت و نقش و نگار موجود در فرش مضمون رشد تمدن و پیشرفت هنر بافندگی و صنایع دستی آن روز ایران بوده است . طبق یک سری از نقل های تاریخی زمانی که کوروش کبیر در سال ۵۳۹ قبل از میلاد کشور بابل را فتح کرد، صنعت و هنر فرش را به کشور خود معرفی کرد. گفته شده است که در آرامگاه کوروش که در پرسپولیس بخاک سپرده شده است، با گرانبهاترین فرشها پوشیده بود. حتی قبل از او هم مردم صحرا نشین در مورد فرش بافی گره ای اطلاعاتی داشتند. آنها از گله های گوسفندان و بزهای خود پشم خوب و بادوام برای کار خود می گرفتند.
نکته مستند تر آنکه در 480 سال قبل از میلاد مسیح هنگامی که “تمیستوکل” سردار آتنی به علت حسادت برخی از رجال آتن به او تهمت خیانت زدند و مورد اتهام قرار گرفت : بنابراین برای نجات جان خود به ایران گریخت. چون کشور یونان در آن زمان در حال جنگ با کشور بزرگ ایران قرار داشت خشایارشا که پادشاه ایران بود با نگرش کسب اطلاعات نظامی و اوضاع واحوال اقتصادی و اجتماعی یونان با مهربانی با وی رفتار کرد. او حتی هدایای ارزنده ای از جمله چند قطعه قالی وگلیم های زیبایی که دارای نقش و نگار دل فریب و گیرا که با دستهای هنرآفرین فرزندان ایران بافته شده بود به وی داد . سردار آتنی که از قبل به زیبایی گلیم وفرش ایران آگاه بود تا هدایای فرش و گلیم را دید مورد پسند قرار داد و تعریف و تمجید از آن کرد که این امر در تاریخ فرش بافی ایران یک سند قطعی و مورد اطمینان بایستی در نظر گرفته شود .
یا “گزنفون” در کتاب “بازگشت ده هزار یونانی” می نویسد :در یک مهمانی که “سودسس” امیر ترکیه حضور داشت بعنوان هدیه یک تخته فرش ایرانی به وی داده می شود. بدیهی است آنچه را که به امیر کشوری هدیه می دهند چیزی نفیس و ارزنده ای باید باشد پس نتیجه می گیریم که فرشهای ایرانی در آن زمان چنان زیبا و دل فریب بوده که شایستگی پیشکشی به پیشویان کشور و یا ملتی را داشته است .
طبق قرائن تاریخی ، نکته ای که وجود دارد این است که به طور حتم قالی بافی در زمان ساسانیان رونق داشته است و در ارتباط با این مطلب ، سالنامه چینی “سوئی” مربوط به سالهای 590 تا 617 میلادی یعنی اندکی پیش از انقراض سلسله ساسانی در میان کالاهای ایران از قالی نام می برد . در بخشی از این نوشته ها آمده است :
در سال ۶۲۸ میلادی امپراطور “هراکلیس” مقداری فرش بعد از پیروزی به شهر “تیسفون” که پایتخت ساسانیان بود آورد. موقعی که در سال ۶۳۷ میلادی عربها به شهر تیسفون غلبه کردند، و شهر را غارت کردند مقدار قابل توجهی فرش بود که یکی از آنها فرش باغی مشهوری بود بنام ” موقع بهار خسرو”. این فرش در تاریخ بنام گران بها ترین فرش بوده است. فرشهایی که در موقع سلطنت خسرو اول که در سال (۵۳۱ – ۵۷۹) بود بصورت ۹۰ فوت مربع بافته میشد، که مورخان عرب اینگونه توصیف کرده اند: گوشه های آن تختی باشکوه از گلهای آبی، قرمز، سفید، زرد و سبز است; رنگ زمینه آن کپی از زمین به رنگ طلائی، سنگهائی به شفافیت کریستال که به باطل تصوری از آب است، گیاهان با حریر و میوه ها با رنگ سنگی شکل گرفته اند، ولی متاًسفانه عربها این فرش گرانبها را به قطعات کوچک بریده و جداگانه فروخته اند.
بعد از دوره سلطه خلفای عرب، یک نفر از قبایل ترک، بنام سلجوق ایران را فتح کرد. سلطه سلجوقیان (۱۰۳۸ – ۱۱۹۴ ) به لحاظ تاریخ فرش در ایران مهم است. زنان سلجوقی تبحر خاصی در بافتن فرش با گره های ترکی داشتند، در استانهای آذربایجان و همدان که به مدت زیادی تحت نفوذ سلجوقیان بود،از گره های ترکی در این مدت استفاده می شد.
حمله مغولان (۱۲۲۰ – ۱۴۴۹) اولین حمله وحشیانه به ایران بود، اما بعد از چندی آنان تحت نفوذ ایرانیان قرار گرفتند. شهر تبریز، متعلق به رهبر ایلخانیان، غازان خان (۱۲۹۵ – ۱۳۰۴)، با فرشهای گرانقیمت فرش شده بود. فرمانروای مغولان شاهرخ (۱۴۰۹ – ۱۴۴۶ ) که در بازسازی آنچه از حمله مغولان ویران شده بود به تشویق کردن و .دلگرم کردن تمام هنرمندان و صنعتگران سرزمین و کشور پرداخت. اما قالی‌بافی در این دوران به شکلی خیلی ساده که بیشتر نقشهای هندسی داشت خلاصه می شد
در زمان تسلط مغولها (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی) قالی بافی به سطح بسیار رفیعی از زیبایی وتکنیک رسید. شکوفایی این صنعت شاید با حکومت غازان خان (۱۳۰۷-۱۲۹۵ میلادی) مصادف بود.
همچنین سفیر جمهوری ونیز “جوزپه باربارو” در دربار “اوزن حسن” از حکام آق قویونلو بارها از قالیهای گرانبهایی که درکاخ او دیده سخن گفته است . متاسفانه امروزه از این قالیهای نفیس هیچگونه اثری باقی نمانده است . و برای اثبات این مدعا که فرش بافی در ایران سابقه ای بسیار طولانی دارد ، در انتها می توان نقلی به مضنون از زندگانی مردان نامی پلوتارک از کتاب معتبر “تاریخ طبری” که در جلد پنج به آن اشاره شده را ذکر کنیم :
حبیب ابن صهبان نقل می کنند هنگامی که سپاه سعد در جنگ با ایرانیان ظفر آمد آنها به کاخ مدائن رسیدند غنایم فراوان بدست آوردند مثل جامه ها زیورآلات شمشیر خسروپرویز و ده ها قلم دیگر از جمله یک تخته فرش شصت ذرع در شصت ذرع یکپارچه به اندازه یک جریب که همچون کشتزار و سبزه زار بهاران بود و متن فرش چون نهرها و لابه به لای آن همانند مروارید بود ومتن از حریر بر پودهای طلا که گلهای طلاو نقره و امثال آن داشت چشم همگان را خیره می کرد آنها خمس همه غنایم را بین خود تقسیم کردند و فرش بماند چون تقسیم آن میسر نبود سعد مسلمانان را خواند و گفت خداوند دستهای شمارا پر کرده است تقسیم این فرش مشکل است رای من این است که آن را به امیر مومنان عمر واگذاریم که هر چه خواهد کند چنان کردند گویند چون فرش به مدینه نزد عمر بردند شب خوابی دید و کسان را فراهم آورد و حمد ثنای خدارا کرد و در باره فرش رای خواست نظرهای متفاوت دادند در آن جلسه که امام علی (ع) نیز حضور داشت به عمر فرمود : ای عمرکار چنانست که گفتید اما تامل باید کرد که اگر اکنون آن را بپذیرید فردا کسانی به دستاویز آن به ناحق چیزهای بگیرند: عمر گفت راست گفتی و اندارز دادی فرش را پاره پاره کردند و تا بین کسان تقسیم نمایند که یک تکه از فرش که از بقیه تکه ها بهتر نبود به حضرت رسید امام تکه فرش را در بازار به بیست هزار دینار فروخت.
