بته جقه عنصری تزئینی است که ریشه ای بسیار عنی و پیچیده در ایران دارد که به شکل شعله آتش ، میوه ، درخت کاج ، سروی خمیده ، مرغی که سر درسینه فرو برده ، زاهدان ماد ر ویا زنی که چادر به سر دارد و سر در گریبان فرو برده است.
سیر تحول بته جقه
گروهی بته را مظهر رمزی شعله آتشکدههای زرتشتی ، تمثیل بادام ، گلابی ،انجیر ، ودر جایی به میوه نخل ، سنوبر دانسته اند ویا پرنده مهر یا مشتبه ساختن آن با شیارهای رودخانه جوضا که در مسیر خود از دره کشمیر به جلگه هندوستان می رود ، میوه انبه ویا سو گی به معنی طوطی ماده در هندوستان و نشانه احترام و اعتقادی است که در باور های عامه دو کشور ایران و هند برای این نقش قائلند . در زبان انگلیسی بته معمولا به نام مخروط لاغر شده یا میوه کاج باریک شده است .
به هر حال بته را بیشتر به درخت وگیاه ربط داده اند تمام موارد مذکور طرحهایی هستند که جزئی از اسطوره ها و اعتقاذات ایرانیان قدیم بوده و تحت تاثیر فرهنگ و شرایط اجتماعی قرنها بعد تغییر فرم و شکل داده است.
اخیرا برخی به این نتیجه رسیده اند که این نقش مایه تجسم یافته گیاهی هندی است و به تبع آن یقین کرده اند که بته جقه از هند به ایران آمده است اما شواهد تاریخی بسیاری در دست است که بته در اصل سرو بوده ،سروی که تارک آن از باد خم شده و بر خلاف تصور رایج ( بیشتربه حکم فراوانی این نقشمایه در شال کشمیر ) از ایران به هند رفته است.
سرو در دوره پیش از اسلام دیگر بار مذهبی و رمزی ندارد و صرفا مداومت یک نقش مایه سنتی است وحتی ادامه حیات درخت سرو در بقاع زیارتگا هها و قدمگاهای عصر اسلامی تداعی کننده مفهوم مذهبی سرو پیشینیان نیست . کسانی نیز تا به جایی پیش رفته اند که منشا آن را از خط هیروگلیف وتصویر شناسی و خط تصویری مصری دانسته اند .
اما در جاهای بیشتری به سروی که تارک آن از باد خم شده و نماد رمزی شعله مذهب زرتشت ، ذکر گردیده است . پس از بررسی ریشه و وجه تسمیه بوته بی ربط نمی باشد که سیر و تحول و تصور آن را دنبال کنیم .
بته ای که ازهزاره هشت قبل از میلاد تا دوره هخامنشی در هنرها به کار برده می شود، بیشتر بته بادامی بود و تعداد کمی از آنها خمیده هستند . از نمونه های یافته شده که شاید اولین بته مشاهده شده در تاریخ هنر ایران است ، نمونه ای که یافته شده در پیکر کنده های آشوری ایلامی متعلق به سه هزار قبلاز میلاد است و گلدانی را می بینیم که دو عدد برگ بته مانند از آن آویزان است.
این بته ها ساده و عاری از تزئین هستند . نقشه برجسته مذکور هم اکنون در موزه بغداد است سیر وتحول و تطور سرو به صورت نگاره بته ای فرآینده ای است بسیار طولانی و پر پیچ وخم که قابل تفکیک به مراحل قبل از اسلام و بعد از اسلام است .
وجه تمایز مرحله یکم در منزلت خاص سرو بوده به عنوان درخت مقدس و یک مظهر رمزی ، مذهبی و نشانه ای ازخرمی و همیشه بهاری و نیز مردانگی که سر آغاز آن هنر ایلامی – عاشوری و سرانجام آن هنر هخامنشی است؛ اما در ادوار پس از اسلام مفهوم مقدس خود را از دست داده و صرف یک نقش سنتی در هنر ها به کار می رود.
نقش های بته جقه از گذشته تا به حال
هخامنشی
بر روی حجاری های ، و جامه های مختلف طلایی ، وسایل رزم ، گلدان و زینت آلات می توان دید که بته ها در این دوره کم کم خمیده می شوند .
اشکانی
نمونه های بسیار کمی از آثار هنری و متنوع ایرانی در دست است . در نقوش دوره اشکانی طراحی برگه با دم برگی بسیار نازک شبیه بته جقه دیده شده است
ساسانیان
در این دوره تنوع آثار را می توان در ظروف نقره ای و طلایی ریتون ، شمشیر ، انواع بافته ها ، معماری ، کچ بری و زیورآلات می توان دید دراین دوره درزمینه نقوش بته جقه ای بیشتر از فرم بته های دیگراستفاده شده و تنوع فرم بسیاراست . فرم بادامی سرو کاج خرمی و … قابل توجه است که حتی علامت مخصوص سا سانیان نیز بر طبق نظر برخی مورخان و محققان از فرم بته گرفته شده و بیشتر توجه هنرمندان این دوره استفاده از جقه در طراحی اشکال دیگر است مانند بال و پر پرندگان و ایجاد ترنج از تر کیبات بته جقه ای در حجاری های طاق بستان در دوره ساسانی حدود ششصد میلادی در اطراف نقش یک سیمرغ تزئیناتی مشاهده می گردد که بسیار شبیه به طرح بته جقه یا همان سرو که تارکش را باد خم کرده است وجود دارد .
قابل ذکر است که این نقوش بر روی جامه شاه که سوار بر اسب است ، نیز نقش گردیده بنا براین نقش بر روی پارچه های آن دوره استفاده شده است و همین طور در طرح آنتی نوئه قوچ از گورستان زیر زمینی انتی نوئه در مصر دو قطعه بافته به دست آمده که نقوش برگ مانندی شبیه به بته جقه اطراف این قوچ نمایان است . در دوره ساسانی نقش بته با طرح جانوران است.
سقوط ساسانی و ظهور اسلام
از این دوره به بعد بته مفهوم اصلی خود را از دست می دهد . در موردپیشینه تاریخ بته در هنر مردم ایران نوشته اند که از زمان خلفای عباسی این نقش خصوصا در طرحهای قالی مورد استفاد قرار گرفته شده است.پس از اسلام سرو به نگارهای زینتی بدل میشودو همچون از ما هیت وبار مذهبی خود تن رها می کند . از قالب اصلی و طبیعی خود بیرون امده و به صورت بسیار ساده که تنها با دو خط منحنی پیوسته که رفته رفته تارک آن به یک سو خمیده میگردد ، ترسیم می شود اینجا است که ندفه بته جقه بسته می شود نقش بته بر روی سفالینه های قرن 5هجری کاشان، گرکان، نیشابور ، ساوه و ری رواج داشته است متاسفانه از سده شش تا هشت هجری اثری از بته جقه نیست که مراحل تکوینی و تبدیل سرو و یا گیاه دیگری به صورت بته را بررسی کرد .
صفویه
نمونه های منسوج این عهد همچون قطعاتی از پارچه زری سده 11 از لحاظ تجسم مراحل اساسی دگردیسی سرو به بته و تبدیل شدن آن به شکل دیگر اهمیت به سزا دارد . از این دوره به بعد کم کم درخت سرو پیش از پیش تحلیل رفته و تنها قالب تهی شده آن بر جا مانده و در کنار آن بته منقش در کار ظاهر شدن است و این هیئت و حالتی است، که در آن همه انواع نقش مایه بته ای پشت هم می آیند . بر روی قالی های شاه عباس دوم ( یعنی نیمه اول قزن یازده ) نقش سرو را می بینیم .در این دوره بته ها تزئینات ریزی دارند و مزین به نقوش خطاطی هستند.
افشار و زند
در این دوره به علت نا بسامانی ها آ ثار کمی بر جای مانده و تنها بر روی تعدادی از قالی ها ، پوشش زین اسب و خورجینهای به دست آمده طرح بته بر روی آنها استفاده شده است.
قاجاریه
بته های این دوره بیشتر به بته میری یا سرابندی شباهت دارد و اثر رابطه متقابل سرو و نگاره ها معروف به بته جقه را نمایان می سازد . این سرو در ابتدا به صورتی بوده که باغی را در خود جای می داده است و حالت درونی و بیرونی آن و رابطه محیطی و محاطی آن کم کم تغییر کرده و به صورت بته جقه ای در آمده است .
پهلوی تا انقلاب اسلامی ( معاصر )
در این دوره به علت شکاف عمیقی که میان طرحهای سنتی و هنرمندان معاصر افتاده دیگر چون گذشته نقش مایه های جاوید و سنتی را نداشته ایم؛ اما برخی هنرمندان بومی وابستگی عمیقی از نظر فرهنگی و اقتصادی به هنر های جاوید و سنتی داشتند و سبک و هنر خود را در این دوره متلاطم حفظ کرده اند .
باشد یک بار دیگر هنرمند خود را دریابد و هنر اصیل ایرانی از زیر خروارها خاک دوباره سر بر آورد و همچون اعصار و قرون طلایی گذشته بدرخشد و باز هم هنر مندان و انسان هایی نیک، چون معنی لغوی هنر یا هنر انسانهای نیک در این عرصه هنر گام بر دارند.
همچنین بخوانید:
http://blog.gilar.ir/%da%af%d8%a8%d9%87-%d8%9b-%d8%a7%d8%ab%d8%b1-%d9%87%d9%86%d8%b1%db%8c-%d8%a7%d8%b2-%d9%85%d8%b1%d8%af%d9%85%d8%a7%d9%86-%d8%b9%d8%b4%d8%a7%db%8c%d8%b1/
