فرش کرمان ؛هنری از دست رنج و سختی

کرمان یکی از شهر های تاریخی ایران است که صنایع دستی، به خصوص فرش کرمان در این شهر از ارزش بالایی برخوردار است. بافت فرش در کرمان دارای قدمت زیادی است و به قبل از دوران صفویه باز میگردد، یکی از فرش کرمان که در موزه شهر مشهد نگهداری میشود نشان میدهد که فرش بافی در این استان متعلق به 500 سال قبل است.

کرمان تولید کننده زیباترین پارچه های ابریشمی، شال های پشمی و کرکی است و کمبود آب و مناطق کم زراع کوهستانی و شن‌زارهای این سامان، سبب شده تا بیشتر اهالی این منطقه به جای کشت و زرع به هنر و صنعت قالیبافی روی آورند. این ناحیه از ایران از دیرباز یکی از مراکز مهم فرشبافی کشور ما به شمار می‌رفته و تاریخ فرشبافی کرمان به قرن‌ها پیش و قبل از دوران صفویه برمی‌گردد.

در زمان قاجار به دلیل جنگ و حمله به مناطق این استان، قالیبافی در کرمان با افت و کاهش شدیدی روبرو شد، گفتنی است این حرفه از قرن 19 میلادی و با یاری بازرگانان تبریزی رونقی تازه گرفت و با گشایش کارگاه های بیشمار به دلیل حجم سفارشات باری دیگر قالی کرمان به شکوفایی رسید.

در پایان دوران قاجاریه بسیاری از شرکت های تولید فرش غیروابسته تاسیس گردید و تعداد زیادی طراح و نقشه کش مشغول به کار شدند، این وضعیت تا جنگ جهانی اول ادامه داشت و بعدها به دلیل بحران های اقتصادی در بازار های خارجی تولید فرش هم متوقف گشت، همین امر تاثیر زیادی روی قالیبافی کرمان گذاشت و دیگر از تولیدات انبوه خبری نبود. اگرچه بحران اقتصادی اروپا و آمریکا برطرف گشت اما متاسفانه دیگر تمایلی به همکاری گذشته نشان ندادند.

طرحهای کلی فرش کرمان

اصل نقش قالی کرمان بته جقه بود، که از شال های معروف همین شهر الهام گرفته بود گفتنی است به این دوران عصر ترمه هم گفته میشد ولی بعدها با توجه به سلیقه بازارهای خارجی به تبعیت دیگر مناطق نقش های به صورت: اسلیمی، شاه عباسی،لچک و ترنج،سبزیکاری،درختی، قابی، شکارگاه، تصویری (پرتره مشاهیر) و … رواج پیدا کرد.

فرش های کرمان زمانی هم از طرح های گوبلن فرانسوی الهام گرفته بودند که به این دوره هم عصر گوبلن میگفتند.همچنین طرح های گلفرنگ با گل و برگ های شلوغ و ریز یکی معروف ترین نقش ها می باشد، بسیاری از محققان بر این باورند که با توجه به آب و هوای کویری و خشک ، بسیاری از طراحان با بهره گیری از گل و گیاه های متنوع در صدد جبران این کاستی برآیند.

با تاسف باید اذعان نماییم به تازگی کشور چین با بهره گیری از طرح و نقش فرش های آنتیک و با استفاده از مواد اولیه مرغوب بافت های بسیار تمیز و ظریفی روانه بازارهای غرب کرده است که خطر جدی برای قالی اصل کرمان به شمار می آید.

ساختار فرش کرمان

اغلب قالی های کرمان از نوع خاص سه پود می باشد. به عبارتی بین رجهای بافت، 3 پود دیده می شود که اولی و سومی ضخیم و دومی نازک است. البته قالیهای دو پود اول ضخیم و پود دوم نازک نیز به طور پراکنده دیده می شوند.

در محدوده جغرافیایی کرمان هر دو نوع گره قالی ایران کاربرد دارد در منطقه شهری باف کرمان، گره مورد استفاده گره فارسی است که در بافت قالیهای ظریف بکار می رود و در مناطق روستایی باف، هم گره فارسی و هم گره ترکی رایج است از طرفی دیگر گره های جفتی و در دهه های اخیر بی گره بافی (کمانش) هم در کرمان رایج شده است.

رنگ بندی فرش

شهرت عمده فرشهای کرمان بخاطر رنگرزی آن می باشد، کرمان تنها مرکز قالیبافی در ایران است که در آن تقریباً به کلی مواد رنگ آمیزی بیگانه تحریم شده اند. رنگهای به کار رفته بسیار متنوع هستند اکثراً این رنگها که تا گذشته نزدیک، در کارگاه های رنگرزی برای مصارف شالبافی و قالیبافی بکار می رفتند از سری رنگهای طبیعی بودند ولی در سالهای بعد از جنگ جهانی دوم مقداری رنگهای جوهری به کارگاههای رنگرزی آن راه یافت.

رنگهای گیاهی مورد استفاده عبارتند از: نیل (ترکیبی)، قرمز دانه، روناس، پوست گردو، پوست انار، برگ مو، بوریا و حنا. همانند بقیه نقاط ایران، در کرمان هم، زاج تنها ماده ثابت کننده ای است که در رنگرزی خامه قالی مورد استفاده قرار می گیرد. با وجود تمام اتفاق هایی که برای صنعت فرش کرمان رخ داد، فرش کرمان در موزه های سراسر دنیا به عنوان زیباترین دست بافته ها، حفظ و نگهداری می‌شود.