تاریخچه پیدایش هنر قالی بافی در ایران و جهان (قسمت اول)

به جرأت میتوان گفت یکی از بارزترین جنبه های ذوق و هنر ایرانی ، هنر قالی بافی است. هنری که از ابتدای پیدایش در جای جای زندگی جامعه ایرانی ریشه دوانده و در طول اعصار با ذوق و هنر ایرانی بیش از پیش متبلور شده . تاریخچه پیدایش هنر قالی بافی ، داستانی است طولانی و پر از اما و اگر ها ؛ اما هر بار که این داستان روایت می شود کمتر می توان نام سرزمین ایران را از تاریخچه پیدایش فرش دور کرد .

در این سری مطالب که در چند بخش ارائه خواهد شد ، سعی خواهیم کرد شما را با تاریخچه فرش در ایران و جهان بیشتر آشنا کنیم

قسمت اول : تاریخچه پیدایش اولین قالی

با وجود آنکه در مورد اولین منسوجات دست بافت بشر اطلاعاتی نسبتا کافی وجود دارد ولی درباره نخستین قالی های گره دار جهان و تاریخچه پیدایش هنر قالی بافی و محل بافت آنها دانسته های ما اندک بوده و بیشتر در حدود حدس و فرضیه باقی مانده است . احتمالا اولین قالی به بوسیله افراد چادر نشین برای فرش کردن کف خاکی چادرشان بافته شده بود. ولی امکان اینکه فرش بوسیله ایرانی ها ، مصری ها ، یا چینی ها و یا حتی بوسیله افراد دیگر اختراع شده باشد وجود دارد ؛ و حتی این امکان وجود دارد که این مردم فرش را خودشان اختراع کرده باشند ، بدون اینکه با هم ارتباط یا تماسی داشته باشند.

در ردیابی معکوس مسیر توسعه و پیشرفت ،برای بررسی تاریخچه پیدایش هنر قالی بافی و رسیدن به نقطه مبدا و مهد این پیشه مفید که پیدایش آن صرفا بر اساس رفع احتیاج و توسط چادرنشینان قبایل صحراگرد صورت گرفته است ، پژوهشگران اروپایی در گذشته در اثر تحقیقات خود با این نتیجه رسیده بودند که تمدن های باستانی “مصر” و “آشور” مهد پیدایش هنر قالی بافی جهان بوده اند و شواهد نسبتا معتبری نیز در صحت این مدعا در اختیار داشتند ؛ از جمله مندرجات تورات هنگامی که در فصل هجرت قوم بنی اسرائیل در مورد آرایش خیمه ها و استفاده از قالی سخن به میان می آید و همچنین ستون یادبودی از شلمانصر دوم آشوری که در آن نقش دو تخته فرش با ریشه های بلند حکاکی شده است . فرضیه این محققین که قدمت بیشتر و اصالت کمتری داشته بیشتر بر مبنای گفتاری استوار بوده و اشاره بر نمونه ای غیر از فرش حقیقی داردکه با کشفیات باستان شناس معروف روسی به نام “ردنکو” ،که در نیمه اول قرن اخیر در میان توده های یخی موفق به کشف یک تخته فرش گرده دار می گردد ، به کلی دگرگون شد .

در نتیجه این اکتشاف مهد قالی بافی از سواحل نیل و رودخانه های دجله و فرات به آسیای مرکزی تغییر مکان می دهد . باشرح کامل تر این حفاری و تفاسیری که بر نتیجه این کشف با اهمیت نوشته شده تاریخچه پیدایش هنر قالی بافی را دقیق تر موشکافی می کنیم .

در سال 1949 میلادی پروفسور ردنکو قطعه فرش گره داری را که در اصل به عنوان پوشش اسب بکار می رفته است در قبرهای پوشیده از یخ چادرنشینان صحرا گرد در محلی بنام “پازیریک”  ، واقع در هشتاد کیلومتری مرز مغولستان در میان کوههای آلتائی ، کشف می نماید.  پازیریک که ۲۴۰۰ یا ۲۵۰۰ سال از عمر آن میگذرد در مقبره یخ زده رئیس سیتها در مغولستان که بصورت بسیار مطلوب نگهداری شده بود و یخچال های طبیعی ازآن به طرز اعجاب آوری نگهداری می کردند . این فرش نمونه ای کمیاب و زیبایی است که با تکنیک بالا بافته شده است.

پازیریک که قدمت آن به حدود 2500 سال قبل می رسد ، در قطع 83/1×2 متر و با 360 گره در دسی متر مربع و در رنگ قهوه ای مسی و سبز روشن بافته شده است. تصاویر حاشیه آن با اشکال متداول در دوره هخامنشی و نقوش تخت جمشید مشابهت فراوان و غیر قابل چشم پوشی دارند و در زمینه مرکزی آن تصاویر ستاره های چهار پره ای عینا مشابه اشکال منعکس شده بر روی اشیا کشف شده در لرستان مربوطه به این دوره در درون مجموعه ای از قابها محصور شده اند.

پروفسور ردنکو درباره سوابق تاریخی این فرش با اهمیت که در موزه “آرمیتاژ” لنینگراد نگهداری می شود معتقد است که در زمان مادها و یا پارتهای قدیمی بافته شده است . او مینویسد :

بدون اینکه بتوانیم به طور حتم بگوییم این فرش کار کدامیک از سرزمین های ماد-پارت(خراسان قدیم) یا پارس است، قدمت فرش مذکور و پارچه هایی که در پازیریک کشف شد به قرن پنجم و یا اوایل قرن چهارم پیش از میلاد برمیگردد.” سپس او اضافه می کند: “تاریخ این قالی از روی شکل اسب سواران معلوم می شود. طرز نشان دادن اسبهای جنگی که به جای زین قالی بر پشت آنها گسترانده اند و پارچه روی سینه اسب از مشخصات آشوریها می باشد ، اما در روی فرش پازیریک ریزه کاریهای مختلف و طرز گره زدن دم اسبها ، در نقوش برجسته تخت جمشید نیز دیده می شود.

بنابر نظریه یکی از پژوهشگران معروف بنام “دیماند”در فرش پازیریک ترکیبی از طرحهای آشوری و هخامنشی و سکائی بکار رفته است او نیز مانند ردنکو عقیده دارد که مبدا این فرش از ایران است یکی دیگر از صاحب نظران فن بنام “اولریخ شورمان” پا را از این فراتر گذاشته و عقیده دارد که این فرش در آذربایجان بافته شده است در حالیکه “یان بنت” معتقد است که با وجود فاصله ای متجاور از 3500 کیلومتر از کوههای آلتائی تا مرزهای کنونی ایران ، احتمال آنکه این فرش کار بافندگان ایرانی باشد بسیار ضعیف است .او در تاریخچه پیدایش هنر قالی بافی و علی الخصوص پازیریک در کتابی تحت عنوان “قالیچه ها و قالی های جهان” شدیدا تاکید می کند که مهد هنر و فن قالی بافی در شرق آسیا و در میان اقوام مغول بوده و از آنجا به نقاط غربی آسیا و از جمله ایران رسیده است .

پایان قسمت اول